
Ar pezh-c’hoari un den a netra a leurenn stagell vuhez ur rener kelaouenn anvet Rosenkranz. Ne ouzer na pegoulz na pelec’h e c’hoarvez.
Berr tre eo ar pezh-c’hoari gant div dudenn bennañ ha div eiltudenn : Rosenkranz, rener kelaouenn, Van Armeck, mignon Rosenkranz a zo kannad, Ar micherour a zeu da welout Rosenkranz a-zivout ur pennad-stur skrivet gantañ, hag Ur mevel kozh. (1)
Daou zen a glask an tu da zrouklazhañ ur jeneral zo an arguzenn. (p. 27).
Ar c’hoari a daol gouloù war ar rener kelaouenn Rosenkranz. Ur bourc’hiz eo, eus ur metou tost ouzh ar galloud, en ur gêr vras, marteze kêrbenn ar vro, en ur gevredigezh c’hreantel. Stuziet eo, kendrec’het bezañ graet ar pezh a oa mat evit labourerion e vro (ar werin ?). Prederiañ a ra war ar pezh a ra ha war ar pezh en deus graet. Trivliadoù en deus. Kemplezh a-walc’h eo an dudenn, savet mat gant an aozer yaouank. Tremen a ra dre stadoù askre puilh ha soutil, ha lezet eo al lenner gant goulennoù. Hag e vezer holl savet war batrom Rosenkranz ? Ha n’eur ket tonket da emdouellañ war ar pezh a reer eus e vuhez ? Ha n’eo ket ar stourmoù politikel un touell?
Pa grog ar pezh-c’hoari eo seder ar benndudenn en e vurev eeun ha klet. Tu zo da ijinañ dezhañ ur vuhez ken eeun ha ken klet all.
E gostezenn hag eñ a hañval bras o galloud. Bez o deus mignoned pinvidik, kelaouenn vras da voulañ gevier, kannaded da brezegenniñ evito… A lavar Rosenkranz.(p. 26)
O mignoned o deus tizhet saviadoù mat er gevredigezh : mondian, arzour brudet, ur plac’h dimezet gant ur c’habiten, un all a fell dezhañ bezañ prezidant ar Stad… Penaos int degouezhet aze ? Dre un taol dispac’h ? Dre o stourm politikel en anv al labourerion ? N’ eo ket danvez ar pezh-c’hoari.
O beli zo en arvar avat, peogwir e soñj da Van Armeck ne c’hellont ket gortoz ar votadeg a c’hell o fellaat diouzh ar galloud. Mallus eo ober un dra bennak.
An diviz etre ar benndudenn hag e vignon a ro dimp da anavezout o zremened, a vrastres o saviad hag o finvezioù : stourm evit ar Wirionez hag ober pep tra evit ar vicherourion (p. 28) .
Ur stourmer pennek eo chomet Van Armeck, pa fell dezhañ e vefe kavet un den dianav da zrouklazhañ ar jeneral Hirn ha d’ en em lazhañ da c’houde. E giz-se ne vefe ket tu da lakaat diskred warno. War ar bobl e vefe lakaet atebegezh diskar ar waskerion hag int a zegasfe an urzh vat en-dro. (p. 30)
Difrom eo an dudenn-se, divez, divuhez koulz lavarout. Ne anavezomp ket kalz a draoù diwar e benn nemet eo kannad.
Ar benndudenn eñ zo kempleshoc’h e vuhez. Disoñjet en deus lod eus e dremened o tistagañ e uhelvennadoù diouzh ar pezh a zo bet graet. An eskemm gant e vignon a dalvez da fraeshaat an traoù p. 28 :
Rosenkranz. -Ar vicherourien ! N’omp mat nemet da stourm evito, da gomz en o anv. Met goulenn diganto un dra bennak, goude m’hon eus roet dezho pep tra…
Van Armeck. – Pep tra, nemet ar pezh hor boa gouestlet dezho. O zouellet hon eus, Rosenkranz.
Rosenkranz. – En em douellet hon eus, Van Armeck.
Dizoleiñ a reer penaos en doa Rosenkranz finvezioù a vlegne e ober, e vuhez, ha penaos ez int steuziet daoust dezhañ e-ser e vuhez.
An dud ez int deuet da vezañ n’ int ket prest da goll o amzer, o buhez, o staeloù mat evit ar re all. N’ int ket prest da dalañ ar priz. Gwell eo lakaat ar re all d’ober al labour evito. Int eo ar vistri. Int eo a ro d’ ar re all. Daoust dezho, daoust d’ ar pezh a vennont, eo aet da hesk c’hoantoù an dud-se da wellaat stad o bro, n’ eus mui nemet o saviad a gont, kenderc’hel ar pellañ ar gwellañ da vezañ e live ar vistri gant ur saviad klet.
Sal-labour Rosenkranz, eeun, bras, zo azonus eus o saviad doueel, ur goumoulenn difetis pell diouzh ar werc’helezh.
Feur ma ’z eer eo dizoloet gant ar benndudenn en deus forc’het diouzh e hent, n’ eo ket bet gwellaet ar bed, ar gevredigezh.
Rosenkranz.-… un amzer a zo bet ma kave din e stourmen evit ar Wirionez…
Van Armeck :- … n’heller ket bezañ foll da viken…»
Ar re yaouank, o bugale, ne ouzont nemet huchal ha kavout abeg, breinet gant aour o zud, pennoù skañv… (p.28)
Ar vicherourion zo bet, touellet. Lakaet int bet da dud vut a zivizer evito, tud a netra (…Stourm evito… Komz en o anv… Roet dezho pep tra… O zouellet hon eus… En em douellet hon eus… p. 28)
Pajenn 30 e tispleg Van Armeck penaos e vo miret ar galloud : an taol sponterezh. Rosenkranz, eñ a lavar n’eus nemet gortoz an dilennadegoù, ha mar bezont koll ne vo nemet peogwir ne oa ket ar gwir ganto. (p. 31)
Rosenkranz a lavar, da Van Armeck, e tegemer en e vurev, an dud o deus ur goulenn d’ober. An tu nemetañ eo evitañ da ziskouez en deus c’hoazh nerzh-kalon.
Petra a ra evito avat ? O selaou ? O c’hendrec’hiñ ez int mat el lec’h m’emaint ?
Setu ma tegouezh ar micherour (2), an den a netra, unan e-touez reoù all degemeret gant Rosenkranz. Deuet eo d’e welout da heul ur pennad-stur skrivet gant ar rener : AN DUD HON EUS EZHOMM. (p. 32)
Rosenkranz n’en deus netra da zegas d’ar micherour d’ar pred-se. Ken goullo eo ma ne gav ster ebet da reiñ d’e vuhez: …un amzer a zo bet me ‘m bije roet a youl vat va buhez. Ha bremañ… Un amzer a zo bet ma kave din e stourmen evit ar Wirionez. (p. 29)
Ar micherour zo abafet (p. 31), ne oar ket petra ober eus e vuhez (p. 32), aet eo e wreg dioutañ (p. 34). Kavet en deus er skrid ar pezh a vanke dezhañ emezañ, ar Wirionez.
Ret mat da Rosenkranz kenduiñ gantañ. Ha n’eo ket sturier ar vicherourion dre e skridoù ? Padal eo diskredig. Emañ war var da ziskuliañ e arvarioù d’ar micherour (p. 33). Trugarekaat a ra ar micherour a zo deuet d’e drugarekaat evit ar pezh n’edo ket mui. Ken goullo eo Rosenkranz hag ar micherour.
D’ar micherour e fell perzhiañ en oberenn veur livet gant Rosenkranz en e bennad-stur. E bennad n’eo nemet un dro-bluenn, ur furm, kalvezerezh, un heklev d’un tremened… Ne c’hall kinnig d’ ar micherour nemet brudañ, difenn, lakaat mouezhiañ… (p. 33) Ken didalvez eo seurt labour d’ar micherour hag e vicher. Dipitet eo : N’on ket desket a-walc’h a lavar d’ar rener.(p. 34). Eñ a fell dezhañ kenlabourat gant tud o mennozioù brokus ha kinniget eo dezhañ skubañ al leur evit doare.
Aze emañ an dalc’h, pellaet eo Rosenkranz diouzh ar pezh e oa e pennderou e ober, pellaet eo diouzh stad ar gevredigezh ma veve, ar stad a veze graet d’an dud a veve enni.
Tizhet eo Rosenkranz. Ne c’hell nemet merzout n’o deus ket, gant e vignoned, c’hoariet gant mennozioù nemetken. Distrujet o deus tud. N’en deus Rosenkranz netra da reiñ d’ar micherour, ha n’eo ket aes ar saviad evit unan a grede bezañ un den gwirion. Da betra e talvez an ober politikel ?
Merzout a ra an dudenn mankoù ar micherour hag e vankoù dezhañ, a zo kar ha kevatal. Mont a ra betek penn ar goullo, betek ar marv, ar muntr, an emlazh, dre hanterouriezh avat. Lakaat a ra e emlazh da vezañ graet gant un den all a zo e skeud. N’en deus netra da reiñ dezhañ nemet ar muntr hag ar marv. Un doare da ziverkañ ar pezh eo bet ? N’ eo Rosenkranz nemet skeud un den.
p. 34 :
Rosenkranz. -Ne garit ket ar vuhez ?
Ar micherour.-Nebeutoc’h eget ar gwir.
Trelatet eo ar micherour (p. 35) stardañ a ra brec’h Rosenkranz.
Mar bez ar micherour anaoudek e-keñver Rosenkranz eo dre ma tekas hennezh un dibenn d’e aner. N’en deus spi ebet. Kollet en deus pep tra ha n’eus plas ebet dezhañ er bed livet gant skridoù ar gelaouenn.
Hent en deus graet Rosenkranz adal derou ar pezh-c’hoari, divorfilet eo an dudenn, aet eo er-maez e eurvad hiniennel, e vadoù, e c’halloud, e vignoned.
Er mare-se e teu lennadenn ar barzhoneg. (p. 35)
Rosenkranz zo chomet a-hed an noz en hevelep lec’h hag emañ o lenn a vouezh uhel ur barzhoneg a zo benveg un distro ennañ e-unan. Emañ war glask d’ar pezh a zo bet kollet gantañ. Adkavout a ra roudoù e vorc’hedoù en ur skrid bet savet gantañ en e yaouankiz, marteze ?
C’hwi hag a boagn
Er poultr hag en tan,
Distroit ho taoulagad diouzh al
Liorzh vurzhudus. (p. 35)
…
… Ar re o deus meizet,
E don o c’halon,
Ha kanet
Splannder ar Ger. (p. 36)
Ar mennozioù, ar c’henderc’hadoù, an oberoù, zo furmoù holl, ha touellus.
Dont a ra en-dro tudenn ar mignon kannad. Diskleriañ a ra ez eo graet an taol, marv ar jeneral. Emañ ar galloud ganto, c’hoariet an droiad, echu ar pezh-c’hoari. An eurvad zo distro.
Van Armeck el lavar … saveteet omp… Ha Rosenkranz a eilger klouar – Sammet on gant al levenez.
N’emañ ket mui Rosenkranz lod eus an « ni » a zeu gant Van Armek. N’eo ket eñ saveteet.
Ar pep pouezusañ zo stignet gant ar benndudenn : ur goulenn. Hag hon eus faziet war hon hent, hag hon eus sebeliet hon labour en hon galloud ? Hag e chomo, zoken, ur roud eus ar pezh hon eus graet a-raok na mui soñjal nemet e mestroniañ pep tra war an tamm douar-mañ ? Hag e talveze ar boan aberzhiñ ar vicherourion ?
Marv eo Rosenkranz ar rener kelaouenn, marv war un dro gant ar micherour hag ar jeneral. Un den a c’hellfe genel diwar an nebeut gerioù skrivet en e yaouankiz, daoust da wad ar micherour hag ar jeneral ? Un den a netra…
Gwelet eo pajenn 23 e oa bet adembannet Un den a netra war un dro gant ur pezh-c’hoari all, Dour ar C’halvar, e niverenn 103 Gwalarn e 1937.
Penndudenn Dour ar c’halvar a fell dezhañ en em grougañ ha n’eo ket dre hanterouriezh un den all. Ar wech-mañ n’eo ket ne vern e pe vro eo lec’hiet ar c’hoari hogen e Breizh.
Arvaroù zo gant ar benndudenn, An den, war an hent en deus kemeret.
Saveteet e vo dre an dud a netra, ur paotrig hag ur wrac’h kozh diwar ar maez. Degas a ray ar pezh a rae diouer dezho, n’eo ket ar Wirionez hogen ur pezhig moneiz da unan hag un tamm kordenn da eben. Reiñ a ra an tamm kordenn edo o vont d’en em grougañ gantañ.
Kriz eo marteze saviad an daou bezh c’hoari. Farsus eo avat. Lu a-walc’h eo aon Van Armeck, hag an doare ma fell d’ An den en em grougañ. Arverañ a ra kroaz ar c’halvar, eleze oberenn tud e gorn bro, o istor, o spioù, o stuzegezh, ha kavout a ra ez eo an disterañ a zo en e biaou, ar gordenn d’en em grougañ, ur pezhig moneiz, a c’hell diskoulmañ ar c’hudennoù stignet gant ar vaouez kozh hag ar paotrig, ha gantañ. Reiñ d’ar re all, a zegaso dezhañ devezhioù ouzhpenn da vevañ, peadra da adskoulmañ gant e glask, eñ stourmer bevezet gant e stourm, kantreer digenvez. War un dro e kadarnañ an hengoun a lavar : dour ar c’halvar a ro en-dro d’an dud ar pezh o doa kollet.(3)
Rosenkranz ivez zo bet lazhet gant e stourm, kollet e hent, met ne ouie ket. Leuniet e oa bet ar goullo gant kinkladurioù ar galloud, ar stourm politikel. Astennet e vo dezhañ ar goullo gant an torfed diwezhañ kinniget gant e vignon, ha gant spioù aner ar micherour.
Bezañ un den zo ur vicher diaes ha ne vezer morse sur da zont a-benn anezhi.
Rosenkranz zo un dudenn a genderc’h e zenelezh. Desket en deus, e-serr amzer ar pezh-c’hoari, ha ne oa ket eus « ar Wirionez ». Desket en deus hag en doa kenderc’het ar marv. Ne chom dezhañ nemet da reiñ buhez. Penaos dont a-benn ? Un istor all eo.
Tudenn dour ar c’halvar a sell ouzh an hevelep taolenn diouzh ul lec’h all. Hag en deus kavet un hent ? Aon e’m eus e chomimp gant goulennoù.
(1) Un den a netra, e-barzh C’hoariva 1, Roparz Hemon, al liamm, 1979.
Niverenn ar pajennoù a ra dave d’ an embannadur-se.
Pennadoù all zo bet e-barzh ABER a-zivout ar pezh c’hoari : Un den a netra hiziv, Gwenael Maze, Aber 5, p. 53. Arvezioù eus c’hoariva Roparz Hemon, Pierrette Kermoal Aber 22, p. 557 ha p. 573-581 pergen. Aber 23, Gwenael Maze istor ha kealidurezh an eil emsav, p. 123-124.
(2) Unan e-touez miliadoù-all eo tudenn ar micherour, distrujet e vicher, distrujet e vuhez. Fellout a ra dezhañ bout. Emañ o c’hortoz skoazell digant ar re o deus ur galloud bennak hag a gomz en e anv, hag alese o deus graet anezhañ un den sentus, fur, gouzañvat, goullo, un dudenn vicherour.
Eus Brest eo an aozer. Stad ar vicherourion e Brest e derou an ugentvet kantved zo tonket gant ar greanterezh o kreskiñ a zistruj ar micherioù, hag ar vicherourion. Ganedigezh ar c’hopridi eo, sklaved ar bed greantel. Bev eo al luskadoù anveliourion-c’hweluniadourion diwanet diouzh an dispi maget gant an argerzh destuziañ. Kemer a raint penn ar strolladoù komunour kentañ da heul dispac’h here ar soviedoù. Ur bed gwelloc’h a hetont. En o zouez ez eus d’ar mare-se bourc’hizion yaouank. Ne bado ket. Ar re-se aet skuizh a sello kostez an dilennadegoù hag ar galloud en ur zilezel pep mennoz a ziorren ur stuzegezh diles. Gwell mont da heul ar renad trec’h, pignat en urzhaz, seveniñ un oberenn hiniennel eget koll e amzer gant tud dizesk.
Tostaat a c’haller tudennoù Rosenkranz hag e vignon ouzh bihanvourc’hizion an emsav micherour aet da grennvourc’hizion, hag ivez tudenn Ar micherour ouzh ar vicherourion diberc’hennet eus o labour, eus o freder, eus pep intrudu.
Roparz Hemon en deus troc’het gant hent politikel breizhat e vare evit mont war un dachenn all gant Gwalarn.
(3) Ha ne damaller ket da Roparz Hemon, pe da Gervarker, e lec’h pe lec’h, ar pezh a vez graet gant penndudenn Dour ar c’halvar : na blediñ gant prederioù uhel a-walc’h da vont da goll amzer, da ziroudennañ, dre glask astenn un tamm kordenn pe ur pezhig bihan d’an dud a netra ?
Hag eo un degouezh m’o deus an daou-se, kenderc’herion oberennoù deurus bras, pledet gant seurt prederiadennoù « izel kenañ » ? Ha ne ve ket evit un dra bennak e perzhioù deurus o labour ? Evidon-me, bepred e vin anaoudek d’ar re o deus arvaret ar pezhioùigoù o deus astennet din, daoust d’o ezhomm kellidañ en oberennoù divarvus edont o sevel.
N’eo ket sur hag e ‘m eus kellidoù da zistreiñ dezho.
Skeudenn : poltred ur mengleuzier, 1906, e-barzh Jules Granjouan, Bibliothèque municipale de Nantes et Éditions Memo, 1998