Lennegezh ar brezhoneg en XXet kantved, Breiz Atao hag ar re all el lennegezh, F. Favereau, Skol Vreizh 2003. p. 357 Jakez Riou

«… (Jakez Riou) Ma anavezomp red e vuhez fonnus ha founnus, dre benn ar skrid savet «e koun Jakez Riou» gant e vignon Y. Drezen, embannet er bloaz 1938 (GWALARN n. 110- 1) (Gwalarn 110 – 111 Archives du Finistère), peuzgoude e varv eta, goude ma ’z eus bet kavet tammoù sioù ennañ dibaoe…»
«Bidoc’hig un tiad… J. Riou e oa bet paour amzer e vugaleaj, pinvidik avat dre e eñvor. A-hed e vuhez e chomas stag ouzh e gaer a Vro-Gerne c’henidik «kaer an depegn a ra anezhi…» ma vez gwelet gwisket gantañ an dilhad bro anezhi zoken…»
«Gwalarn, a voulas e 1928 e zanevell muiañ anavezet, «Geotenn ar Werc’hez»…»
«Ouzhpenn levezon e embanner Roparz Hemon war e skritur» … «diwar skwer Leconte de Lisle, ha Maupassant dreist-holl, e klask dizehan ar furm peurvat» (Piriou 1968, n.69, p.7)»
E 1931 « …e oa bet rentet e davañjer d’ ar gazetenn santel (Le Courrier du Finistère) gant J. Riou…»
« En askont d’ e varv ken trist, da eizh vloaz ha tregont… eo chomet brudet ha disaotr.» « … dre-berzh darn eus e oberoù eo kontet Riou da vezañ ur gwall skrivagner…» «…e stil, labouret betek re hervez ar mod gallek, marteze a-walc’h, diouzh doare ar skrivañ galleg bet desket ha studiet gantañ e-pad dek vloaz … ne vez ket gwelet kement en e oberennoù evit lennerien ar bobl…» «ar C’hernevad sichant, bet marvet ken yaouank…» «Ar barzhonegoù-hont… ma sav diwarno ur velkoni c’hwek ha c’hwerv, hirnez un den drouktizhet gant ur c’hleñved dibare ha diremed, lemmet sell-lagad ar skrivagner o parañ war c’hoari ar vuhez ha munudoù an amzer, gant drouksant ar marv o tostaat, moarvat. Alese e teu mac’homerezh an droug-mañ-droug, paz ha peuk ha tuf pe skop gwad da heul…»
«… daw anzav, evelkent, eo stag planedenn ha reuzeudigezh e dudennoù ouzh lec’hiennoù ha darvoudoù ar mareoù-se (etre 1900 ha 1920, lakomp), aet mil bell diouzhimp pelloc’h, ma ’z int diamzeret a-grenn a-fed «modernelezh.»

«Gorsedd Digor… «flemmadenn… a-ziwar an helebini a gustum sevel etre skrivagnerien yaouank ha skrivagnerien gozh atav ’giz ’tav…)»«… ar pezh bras Nomenoe-Oe (lizherennoù tev gant an aozer) an hini eo en deus roet brud d’ e anaon.»
(Riou) « a leurenne… «pobl Vreizh», diseblant kaer ouzh taolioù ken kaer all he danvez «dieuberien».» «Daoust ha kenteliañ ar bolitikerien an hini a venne ober, pe daoust ha fallgaloniñ an hini e ve bet graet…»
« Meskañ a ra dizamant-kaer, an traou fentus ha farsus-tre zoken… gant tammoù barzhoniel rimet-brav, digarez d’ al laboused da reiñ mouezh d’ o zro.»

Pe skrivagner e oa Jakez Riou ? Petra e oa danvez e arz ? Respont aozer ar pennad a vefe «Ma ranker anzav, e fin kont, e oa chomet J. Riou sonn war e gilhoroù ha kadarn evel bihan-kaer a dud all pa oa deuet poent d’ ober e gimiad diouzh emsav GWALARN evel diouzh ar vuhez a-bezh, pezh en deus roet dezhañ ur c’haer a lec’h el lennegezh vrezhonek.»
Kompren neb a c’hello yezh «imajet», rikamanet, an aozer «e fin kont». Hag eo bet ur chañs evit Jakez Riou mervel e 1938 ? A hent all e vije bet lousaet evel holl skrivagnerion Walarn ? (Lousaet gant petra ? Gant piv ? Labour zo d’ ober war an dachenn-se.)
E gleñved evel e varv ez yaouank a vije bet en orin perzhded e arz ?
F. Favereau a ra gant gerioù damlavaret ha daveoù damveneget. Diaes kompren petra a fell dezhañ kelaouiñ deomp pa chom kuzhet a-dreñv gerioù ha menegoù dispis. Da lakaat dispisoc’h e soñj ne lavar ket tre an hevelep tra e galleg hag e brezhoneg, pezh a zo boutin e-touez brezhonegerion ‘zo, gwir eo.

«Ha gwir e vez kavet roud eus ar galleg war e gomz plaen…diouzh doare ar skrivañ galleg bet desket ha studiet gantañ e-pad 10 vloaz» a skriv aozer ar pennad.
Pep skrivagner brezhonek zo ivez ur galleger hag alies galleger ampart a-raok bezañ brezhoneger ampart. Aozer ar pennad zo da gentañ penn, ur skolveuriad gall ampart, stuziet mat ha galleger, renet e vuhezañ e skolioù-meur Frañs e galleg adal ar bloavezhioù 60 betek an deizioù-mañ, pezh a ra un niver mat a zekvloaziadoù. Kement-se zo abeg d’ e stuziadur skolveuriad gall anadiñ kalzik er pezh a skriv moarvat, hag ivez en e droioù-lavar amprestet war-eeun d’ ar galleg. Gwir eo bihan niver ar vrezhonegerion e Breizh ha beuzet int en ur boblañs galleger. Evel-se emañ.

Diaes e oa bet din lenn ar pennad en abeg d’ ar gwiskad reizhskrivadur arbennik dibabet, mesket gant ur gwiskad stummoù rannyezhel hag ur gwiskad poblekadurioù.
Hag eo arbennik d’ an dud stummet gant ar skol-veur seurt doare ober ? An dud-se a skriv ur galleg mat, resis, pell diouzh ar galleg pobl, hogen pa reont gant ar brezhoneg e teu gant lod anezho ur yezh giz kaozeadennoù kouerion c’hoariva.
Mar bez ur poell en emzivizoù Molière, Grumberg pe Riou da skouer, eo diaes kavout ur poell bennak er pennad-se diwar-benn Jakez Riou. Ar poell zo da gavout er-maez ar skrid, er stuzegezh ren, na anavez nemet ur «C’hultur», an hini a ziviz penaos e teveizo ar bobl annezet war diriad Frañs e saviad. Bez o deus an dud sujet da zezerc’hañ un dudenn savet evito gant ar stuzegezh ren. An hini a skriv er c’hiz-se e brezhoneg a zezerc’h un dudenn en deus savet diwar patromoù ar stuzegezh ren.
Jakez Riou a oa deuet eñ a-benn da zibourc’hañ ar maskl-se.

Jakez Riou zo bet un den eus e amzer, brezhoneger yaouank o komz da vrezhonegerion yaouank all. Kalz en deus da lavarout ha kalz a lavar. Ne glask ket bezañ skedus. Ne venn ket bezañ «arnevez». An niñvañ ma kemer perzh ennañ zo egin ur bed nevez.
Diaes eo didoueziañ en e skridoù «traoù sirius» diouzh «traoù farsus», barzhoniezh diouzh komz plaen. Fent ha spi zo en e holl skridoù ha kement-se gant un digor spered brokus. Ur barzh eo dre e oberenn. Enni ez adkaver e vuhezañ ha n’ eo ket e veved nemetken.

Perak strishaat ur wech c’hoazh Jakez Riou d’ur c’hornbrogarour gwisket en e zilhad bro, chomet dindan levezon ar galleg, aozer barzhonegoù ma sav diwarno ur velkoni «c’hwek ha c’hwerv» ? N’eo ket arz a zeufe gantañ hogen azonoù ur c’hleñved ? Dont a rafe e berzh eus e chañs da vervel yaouank hep bezañ bet saotret gant «traoù lous» Gwalarn ? Skridoù Jakez Riou ne vefent nemet un isarz, azon e gleñved hag an helebini a sav etre skrivagnerion gozh ha skrivagnerion yaouank ?

Ober eus Jakez Riou un draig dister a ro tro da na welout ez eo bepred talvoudek ar goulennoù a sav war ar skrivañ brezhoneg e Breizh, skrivañ, bezañ skrivagner, buhezañ, ha n’ eo ket beveziñ brezhoneg, pe studiañ brezhoneg.
Brezhonegañ a oa buhezañ evit Jakez Riou ha n’ eo ket bevañ bevaik, mat pe fall. Jakez Riou a oa skrivagner. E garantez ouzh ar brezhoneg zo bet un deberzh war e hent. Pezh a zo e-kreiz Nomenoe-Oe ! pe e skridoù-all Jakez Riou n’ eo ket Breizh hogen bezañ den e-touez an denion. Kaer eo an holl anezho tudennoù Jakez Riou, kenedus ha sonn er bed.

Evit mont war-raok en anaoudegezh oberennoù Jakez Riou ez eo ar gwellañ lenn skrid Youenn Drezen hag oberennoù Jakez Riou. Skrid Youenn Drezen zo bet skrivet tost war-lerc’h an darvoudoù gant un den o buhezas.
Kalz traoù bev mat d’ ar mare-se zo bet war zizeriañ, pezh a ra diaes da dud ’zo, distro gant soñjoù hiraezhus ha proviñsel, tostaat ouzh danvez skridoù Jakez Riou.
Drezen ne ra nemet stignañ ar c’hudennoù, ha n’ eo ket o diskoulmañ pe o dezrannañ.
Truezek eo alies ar sternioù daveiñ kemeret abaoe gant ar vrezhonegerion war e divoud, pe da nebeutañ ar re am eus lennet o skridoù betek bremañ.
Labour a chom bepred d’ ober. Hag e vo graet ?

Roparz, Jakez, hag o diskibien, 43 bennad a skridvarnerez, Emgleo Breiz, ar skol vrezoneg 1993, Seiz melezour Jakez Riou, Per J. Helias 1980, p. 59, Hag anaoud mad a rit Nomenoe ? Per J. Helias 1970, p. 151

Evel forzh pe zen a skriv e brezhoneg e skriv Per Jakez Helias da zisplegañ e soñj diwar-benn Breizh. Marteze n’ eo ket Jakez Riou nemet un digarez da Per J. Helias da embann e garantez ouzh Breizh met n’ on ket sur.

Diaesaet on bet gant ar reizhskrivadur a ra gantañ, ha gant ar yezh mennet eus ar bobl a zo hini breizhkarourion renkadoù etre Frañs an ugentvet kantved.
N’ on nag ur yezhoniour, nag ur yezhkarour, nag ur stourmer ar brezhoneg. N’ on nemet un den a ra gant ar brezhoneg, ha laouen e vefen gwelout tud oc’h ober gant ur yezh resis. N’ on ket dedennet gant seurt «langach» kevanaozet diwar galleg cheuc’h ar skol, brezhoneg arnevez, brezhoneg evit touristed, brezhoneg c’hoariva, hag ur sturyezhañ dreist penn biz, un handerc’had pell a vezañ kempoell.
Gwir ez eo levezonet brav Per J. Helias gant galleg skrivet ha komzet e gelennadurezh c’hallek pleustret e metou skol-veur ar republik a stumme d’ ar mare-se begennoù Frañs, ha galleg e vicher kelenner.

En ur lenn Per J. Helias e vefe tu da grediñ ez eo bet Jakez Riou pimpatrom ar skrivagner a veul «ene Breizh», ha bezañ un den gant prederioù ranngalonus a gase ar skrivagner d’ ober ar furlukin a skriv Helias.
Bloc’heilad «clown triste» ar renkadoù-etre galleger n’eo ken. Evel forzh pe vrezhoneger stuziet er bed gall e ra an aozer a-hed e skridoù gant seurt bloc’heiladoù.
Den ebet e Breizh ne c’hell tec’hout rak e stuzegezh c’hall pezh na viras ket ouzh tud ’zo, evel Jakez Riou da gemer ar riskl.

Breizhkarour eo Per J. Helias ha dibaouez e eztaol ar sell chaovin brezhon-se pa ra anv eus e vuiañ karet Breizh, betek kammañ an darvoudoù da glenkañ e luganoù.
Evitañ Geotenn ar Werc’hez zo ul levr en enor da Lotei, alese da Vreizh peurbadel, ennañ e kaver «…tuiou kuz ene ar vretoned. Ar merc’hed a ya d’en em veuziñ hag ar baotred d’ en em grougañ. Ar barzhoneg, Ar Feuteun Zu, « a zihun heklevioù ken hir en ene ar c’helt». Ar pezh-c’hoari Nomenoe, Oe ! A «zivenn personelez Breiz».
Ar brezhoneg «a ya a-enep d’an onestiz heb dismegañs evid den».
«N’ eus a Vreiz nemed e diabarz ar Vretoned.» «Evid Jakez Riou (emezañ), Breiz a zo barzerez, gwir, met barzerez diloh…»

«N’eus haroz ebed, (e-barzh Nomenoe, Oe !) pe gentoh pep hini a zlefe mond da haroz.» «Hogen ne heller hen ober, pa ’z eur Bretoned, heb en em veska gand ar Vreiz a-vemdez, heb heh ensila ennoh pe teuzi enni.» «Tonket eo deoh en em zivrezonekaad hoh-unan ma ne glaskit ket beza Breizad penn-kil-ha-troad da genta, heb selloud ouz ar politikerez, ar hevredigezel, an ekonomiez, ar gredenn, heb selloud ouz an diaoul hag e lost…» pezh a c’hellfer envel «an nomenoegez.»
«…Nomenoe eo tonket dezhañ koll e anv diwar e dreh e-unan kement ha ma ya hemañ dreistañ. Ne hell beza treh ebed ma ne gemer ket perzh ennañ ar bobl ha dreist-oll ar re baour… a zalh o roueelez vreizad en o hreiz.» «stourmerien goz ar brezel ha stourmerien a-bep-amzer ar peoh war eun dro da ziazeza Breiz Nevez.»
Berr eo an hent etre brogarouriezh vreton ha chaovinegezh c’hall. Diforc’h ebet etre Jeanne d’Arc ha Nomenoe, etre mojenn ar Gelted ha mojenn ar «Goloaied». N’ int nemet handerc’hadoù a venn desachañ tud da heul ur stuzegezh ren. Diaes tizhout d’ an hollved, d’ an istor, d’ ar politikaat, d’ an arz (kalvezañ-trehontiñ) gant seurt proviñsegezh eus an dezevout, mojennoù mac’h daou e degouezh ar vreizhkarourion a zo heñvel poch ouzh drouized Gorsedd Digor pintet war un «dolmen kartoñs», ur c’hinkladur c’hoariva.

Ne c’hell ket Per J. Helias komz diwar-benn skridoù Jakez Riou hep keuziañ d’ e vuhez verr ha d’ ar pezh en dije gallet ober. Graet en deus kalz Jakez Riou. Pezh a ra diouer eo al labour n’ o deus ket graet an dud niverus deuet war e lerc’h betek bremañ.
Ur burzhud, hervez Helias, eo bet da Jakez Riou bezañ deuet a-benn da ezteurel «nerzh ha from» eus «danevelligoù ken dister» gant «ur yezh boutin», pezh a oa «azonoù un arz uhel». Kement-se e bed Per J. Helias, peogwir n’ eo ket dister «danevelligoù» Jakez Riou, ha n’ eo ket boutin o yezh. Ur yezh saourus, resis ha kempoell a zeu gantañ. Reiñ a ra buhez da dudennoù e bezhioù c’hoari ha d’ e skridoù.
E bed Per J. Helias bepred «ne c’hell ket tremen (Jakez Riou) hep brudañ perzhioù a-ouenn ar vretoned.» Zoken e zoare skrivañ zo breizhek : «Verv ha lusk zo breizhek» «keit ma ra heug d’ ur Breizad a ouenn vat un arboellerez re striz».
Ar skrivagner a ranke en em dennañ diouzh e «bez tamm deskadurez klasel ha dont da vestr war ar yezh evit e «servicha» gwelloc’h, «ober enor d’ ar brezhoneg». E labour a oa kendeurel da veurdez ar brezhoneg.
Ar brezhoneger a vefe benveg d’ ar brezhoneg ha n’eo ket ar brezhoneg benveg d’ ar skrivagner ? Ha ne vefe ket stag ouzh mojenn ur yezh pobl divarvel, digemm adal deizioù kentañ an denelezh ? Ha n ‘eus ket aze ur heklev d’ ar vrogarouriezh chaovin kelennet gant skol ar republik ?

«An afer all a oa da zerri e ziskouarn ouz ar hanmeul ne vanke ket d’ ober digemer, er mareou-ze, e bandennig ar vrezonegerien vriz-desket, d’ an disterra brechenn skrivet e brezoneg.»
Ret e vefe bet da Per J. Helias adlenn pezh a skrivas Youenn Drezen a-zivout e vignon e-barzh Gwalarn. Gwalarn a oa al lec’h nemetañ, koulz lavarout, ma c’halle Jakez Riou kavout un dezvarn war ar pezh a skrive, ar vandennig vrezhonegerion-se.
Hiziv an deiz avat nag a vrammoù brezhonek zo embannet digudenn dre ma vezont brezhonek. N’ int nemet hekleviñ ouzh an embannadurioù gallek…

Hervez Per J. Helias ez eo perzhioù naturel poblañs Vreizh a zo displeget dimp gant Jakez Riou.
«E-doug ar farsadenn dija (e-barzh Nomenoe, Oe !), ema ar henteliou o tond er-mêz». «Kudenn an haroz ’ni eo a zo stignet amañ gant hini eur seurt brogarouriez.» «Ar vrogarouriez, petra eo an dra-ze ?» «…gant al luadenn fals-istorel-ze, Jakez Riou a glask splannaad dizamant kantvedel ar Vretoned e-keñver o flanedenn. Tud ar bobl ne zoñjont nemed en o zammig aferiou gwenneien, ar renkadou pourvezet en em ro da jom e gwazoniez dre ma ’z int dalhet gant an aotrou en o gwiriou-dreist. Nag ar re-mañ nag ar re-ze n’ en em gav lakeet da golonidi.»
«Abaoe ma kaver tud da stourm evid Breiz hag he zu, ar wirionez a ra deom lavaroud n’ int ket bet klevet aliez gand ar bobl, n’ int ket bet harpet ken aliez c’hoaz gand ar re halloudeg.»

Breizhiz ne c’hallint kemer hent ar rezid nemet diouto o-unan, gant pe hep brezhoneg, gant pe hep an dud a gred e labouront evito o kinnig dezho ur Vreizh vojennek. Ret dezho dibab ur gumuniezh denel azas da vont gant an hent, pe chom e dalc’h un diuzad renerion evel holl boblañsoù ar bed, gallegerion pe vrezhonegerion e vefent.
Jakez Riou zo mil bell diouzh ar vrogarourion pa skriv. Tudenn Nemenoe ar pezh c’hoari zo ur pik goulennata. N’ eus nemet an tudennoù o deus dilezet pep tra a c’hell dougen ur bed nevez. Yaouankizoù Gwalarn o deus kimiadet diouzh kealiadurezh Breiz Atao. Kimiadet o deus ivez diouzh ar stuzegezh ren gallek. Lakaet o deus brall er vrogarouriezh. Sevel goulennoù a oa yac’h ha ne vire ket outo da vont gant o hent, daoust pegen diaes e oa.
Keuzius eo gwelout hiziv e tistro kalz tud d’ ur saviad rakwalarnek, pe e stumm ar vrogarourion gozh, Helias da skouer, pe o klask adsevel Gwalarn adal un dezevout rakwalarnek mirelour.
Penaos adskoulmañ gant degasadennoù Gwalarn ? Penaos o lakaat da werediñ ? Gant piv e vo graet ? Barzhed ? Prederourion ? Armerzhourion ? Skiantourion… Kalz kempleshoc’h eo saviad ar vro-mañ hiziv eget e deroù an ugentvet kantved. Pinvidikoc’h ivez.
Pe skor e vo d’ an dud ar gened hag ar blijadur legadet gant skridoù Jakez Riou ?

GWALARN niv. 110 111 Genver C’hwevrer 1938, p. 23, Jakez Riou gant Youenn Drezenn

Liammet eo buhez Jakez Riou ouzh hini Youenn Drezen adal an deiz m’o deus kejet pa oant 12 vloaz, d’ar 14 a Vezheven 1911, «…e-tal ti-bras an Hent-Houarn e Kemper» evit mont gant an tren o c’hasfe da Spagn da vezañ stummet evel beleion. Ne vo dispartiet an daou frai nemet gant marv Jakez Riou e genver 1937.

Ganet int d’ ur mare ma oa ar brezhoneg er gêr hag ar galleg er skol hag e kêr.
«Gant ar brezoneg, ne daez ket pelloc’h eget Kemper !» (notenn 1) a lavare ur c’hrennlavar meneget gant Youenn Drezen.
«…ne vije ket deut d’imp ar soñj ober fae war ar brezoneg. Nemet, va Doue, d’ezañ da chom en e lec’h, da lavarout war barlenn ar vamm, e korn oaled an ti, ha gant an amezeien tosta…»
Gant ar skol o deus tapet ur stummadur gall klasel ha disoñjet ar brezhoneg.
«Desavet e oamp, ha kenteliet e oamp…da zont, dres e-giz Gallaoued bihan fortuniet, ganet e-touez ar galleg.»

Meur a abegoù diemouez o c’hasas da vont d’ ar brezhoneg ha da zizoleiñ e oa ur yezh par d’ an holl yezhoù, pezh na oa ket anat dre an arver a veze graet eus ar yezh-se er vro, ken gant ar re a oa kouerion ha micherourion, ken gant ar yezhkarourion a oa kefredourion vihan proviñsel al lod brasañ anezho.
«Ma vijemp chomet e Breizh… hor bije, sur a-walc’h, kendalc’het da « gomz brezoneg » ; suroc’h c’hoaz, avat, ne vije ket bet ac’hanomp « skrivagnerien brezonek ».

Da gentañ en un doare hiniennel, neuze etre mignoned bet en harlu, neuze a-ratozh kaer en-dro da Walarn, o deus kaset war-raok o anaoudegezh hag o fleustr eus ar yezh.
O amkan a oa kas er yezh-se o c’hoant skrivañ. «…sevel e brezoneg oberou talvoudus drezo o-unan…»

E-kerzh ar bloavezh 1917 e krog Jakez Riou da skrivañ da vat e brezhoneg zoken ma chome gantañ labour d’ ober evit bezañ ampart. «…a-zivout hon diakuited war ar yezadur, talvoudegez reiz ar geriou, o doare-skriva, ar c’hemmaduriou, — an dra-mañ e keñver ar yez, ar benveg — hag ivez a-zivout hon diouiziegez klok eus an dud hag ar vuhez.»
Ret eo soñjal e oa 18 vloaz ar gañfarded-se.
Jakez Riou a skrive «… kement tra a droe en e benn.» «…n’oa ket evitan ar brezoneg kozkailhez evit eur mirdi, pe eun dra gurius da ziskouez d’an estren ; eur benveg diskleria e sonjou, ne lavaran ket, eur benveg beo, tomm d’e galon, sklintin d’e skouarn, tostoc’h ouz e spered…» «…Edo o klask e hent, a-dreuz diank, tro-wenn, pe a-wechou, berz-mat. Ha dizamant d’e boan.» «Jakez Riou ne rae ket an ijin diouer d’ezañ. Ar skoazell an hini eo, hag anaout e hent.» «Diouer amzer ha buhez tenn. Diouer kelaouennou ha skridvarnerien.» «…n’eo ket eun dra aes en em zigontamma pizrac’h diouz an deskadurez estren, mirout ar ouiziegez, en em varrekaat war ar vicher, hep disteraat galloudegeziou ar Ouenn.» «Ma lakaer a gostez Roparz Hemon — abaoe m’eo ganet « Gwalarn » — hag I. an Diberder, hag, eun disteraik ivez, Loeiz Herrieu, n’oa en-dro d’ar skriverien vrezoneg nemet kanmeulerien. Degemer kalonek a veze graet da gement bram…»
«Plega ‘rae (Jakez Riou) an awen d’e youl, plega ‘rae d’e venoziou e yez, anezi eur benveg gwevn, resis ha pinvidik.»

Dudius eo ar skrid-se pa laka an dizolo war ar pezh a reas gwander ar brezhoneg, eleze tud a rae anezhañ ur folklorach lec’hel e skeud ar galleg yezh «a gultur», ha penaos o deus tud yaouank roet lusk dezhañ.
Gwelout a reer penaos o deus pleget begennoùigoù ar Basse-Bretagne d’ ar stuzegezh ren hoc’h ober eus stuzegezh o bro kinkladurezh ha c’hoari evit bihanvourc’hizion, keit ma ledent ar stuzegezh ren evit ar «vuhez sirius», beved ha buhezañ. Lakaet o deus ar yezh da zizeriañ dre gas d’ o heul davit ar galleg poblañs ar maezioù.
N’ eus nemet un nebeut tud yaouank o deus taolet pled ouzh barregezhioù ar brezhoneg, e binvidigezh, e gened, e gwevnded. Eus ur yezh a yae muioc’h-mui d’ ur benveg da gas da benn un darn eus ezhommoù bevedel ar pemdez, dreist-holl, o deus graet ur yezh vuhezañ o talañ ouzh gwezhiañ klok mab-den.
Daoust dezho eo bet graet marteze, nemet peogwir int bet kizidik ouzh ar frailh anadet etre o stummadur gallek hag o stuzegezh vrezhonek e bed derou an 20vet kantved. Kement-se o c’hoarvezout dre emled ar stuzegezh c’hreantel a zegase ganti emdroadur ar maezioù hag ar c’hêrioù, brezel 14, lezennoù a-enep ar skolioù kristen ha me oar-me…
Kredet o deus ledañ dremmwel ar brezhoneg dreist da dourioù iliz-veur Kemper.
Ramzel e oa al labour d’ ober evit genel ur stuzegezh vrezhonek a vefe bet an diaz d’ ar sevenadur. Begennoùigoù Breizh o doa dibabet Frañs hag ar galleg, hag ar boblañs a yae d’ o heul. N’ eus nemet hiniennoù o doa trehontet o saviad ha tennet o mad anezhañ. Labour bras o deus graet hogen kalz niverusoc’h ha kreñvoc’h egeto eo bet dalc’herion ar bed kozh hag ar c’hozhkailhoù.

F. Favereau a lavar e oa enebiezh henvoazel ar re yaouank ouzh ar re gozh an troc’h savet etre tud Walarn hag ar varzhed henvoazelour. Un troc’h etre kemplegourion sujet d’ ar stuzegezh ren hag advuhezerion ur stuzegezh rezidek e oa. An dispriz ouzh yezh ar bobl ne oa ket gant an dud yaouank-se hogen gant an holl re zivarrek da embregiñ ar yezh-se e mod-all estreget ur paour kaezh yezh sujet d’ ur yezh ren, ar galleg, lakaet da yezh a sevenadur ganto.
Gwir eo ez anzav Youenn Drezen bezañ dizoloet «Breizh» a-dreuz al lizheradur gallek savet gant breizhkarourion veur e amzer. Ar re-se avat a chome touristed en o bro dre berzh o stuzegezh c’hall.
Setu pezh int lakaet da lavarout a-zivout ar brezhoneg er pezh-c’hoari Gorsedd-Digor gant Jakez Riou :« … Eul langach ker brao, ker respetet gant an holl, karet kement gant an touristed, chomet ker yac’h betek-hen dre priziou ha konkouriou anuel ; eul langach bet kaozet gant ar Goloaied, — an holl a oa petra zinifi Toulouse, ker ar goadigennou brudet, eul langach bet kaozet gant… Adam marteze ha gant Eva e bried… »

Marteze e verzer a-wechoù e skrid Youenn Drezen an tech a zo trec’h er Bretagne a-vremañ, ar vrogarouriezh emdarzhek, kantaezel, mojenn ar vrezhonelezh kevrinus, pa gomz eus «galloudegeziou ar Ouenn» da skouer. Padal en e skrid e veneg an holl elfennoù a ampar eskoriñ ur stuzegezh diles e Breizh (bed, emsav), pezh na gaver na gant Helias, na gant Favereau, na gant kentel istor SADED.

(notenn 1) An testennoù tennet eus skrid Youenn Drezen, «Jakez Riou», zo bet lezet en doare ma oant skrivet eleze e KLT, ha gant an direizhderioù a-fet yezhadur, pe ar vioù koukoug mar bez. N’ on ket barrek a-walc’h evit reizhañ ur skrid ken deurus ha talvoudus, ha ne gemerin ket an aotre da gemm pezh a zo dielloù, trawalc’h din o «silzigañ»…

Hoc’h aliañ a ran da lenn ar skrid embannet war GWALARN niv. 110 111 Genver C’hwevrer 1938, p. 23 a gaver er stumm niverelaet war load Dielloù Penn-ar-Bed : 

http://mnesys-portail.archives-finistere.fr/?id=recherche_grandpublic&doc=&page=17&page_ref= »>http://mnesys-portail.archives-finistere.fr/id=recherche_grandpublic&doc=&page=17&page_ref=

Notennoù a-zivout skridoù gant F. Favereau ha Per J. Helias a zeuy da heul.