Roparz, Jakez, hag o diskibien, 43 bennad a skridvarnerez, Emgleo Breiz, ar skol vrezoneg 1993, Seiz melezour Jakez Riou, Per J. Helias 1980, p. 59, Hag anaoud mad a rit Nomenoe ? Per J. Helias 1970, p. 151
Evel forzh pe zen a skriv e brezhoneg e skriv Per Jakez Helias da zisplegañ e soñj diwar-benn Breizh. Marteze n’ eo ket Jakez Riou nemet un digarez da Per J. Helias da embann e garantez ouzh Breizh met n’ on ket sur.
Diaesaet on bet gant ar reizhskrivadur a ra gantañ, ha gant ar yezh mennet eus ar bobl a zo hini breizhkarourion renkadoù etre Frañs an ugentvet kantved.
N’ on nag ur yezhoniour, nag ur yezhkarour, nag ur stourmer ar brezhoneg. N’ on nemet un den a ra gant ar brezhoneg, ha laouen e vefen gwelout tud oc’h ober gant ur yezh resis. N’ on ket dedennet gant seurt «langach» kevanaozet diwar galleg cheuc’h ar skol, brezhoneg arnevez, brezhoneg evit touristed, brezhoneg c’hoariva, hag ur sturyezhañ dreist penn biz, un handerc’had pell a vezañ kempoell.
Gwir ez eo levezonet brav Per J. Helias gant galleg skrivet ha komzet e gelennadurezh c’hallek pleustret e metou skol-veur ar republik a stumme d’ ar mare-se begennoù Frañs, ha galleg e vicher kelenner.
En ur lenn Per J. Helias e vefe tu da grediñ ez eo bet Jakez Riou pimpatrom ar skrivagner a veul «ene Breizh», ha bezañ un den gant prederioù ranngalonus a gase ar skrivagner d’ ober ar furlukin a skriv Helias.
Bloc’heilad «clown triste» ar renkadoù-etre galleger n’eo ken. Evel forzh pe vrezhoneger stuziet er bed gall e ra an aozer a-hed e skridoù gant seurt bloc’heiladoù.
Den ebet e Breizh ne c’hell tec’hout rak e stuzegezh c’hall pezh na viras ket ouzh tud ’zo, evel Jakez Riou da gemer ar riskl.
Breizhkarour eo Per J. Helias ha dibaouez e eztaol ar sell chaovin brezhon-se pa ra anv eus e vuiañ karet Breizh, betek kammañ an darvoudoù da glenkañ e luganoù.
Evitañ Geotenn ar Werc’hez zo ul levr en enor da Lotei, alese da Vreizh peurbadel, ennañ e kaver «…tuiou kuz ene ar vretoned. Ar merc’hed a ya d’en em veuziñ hag ar baotred d’ en em grougañ. Ar barzhoneg, Ar Feuteun Zu, « a zihun heklevioù ken hir en ene ar c’helt». Ar pezh-c’hoari Nomenoe, Oe ! A «zivenn personelez Breiz».
Ar brezhoneg «a ya a-enep d’an onestiz heb dismegañs evid den».
«N’ eus a Vreiz nemed e diabarz ar Vretoned.» «Evid Jakez Riou (emezañ), Breiz a zo barzerez, gwir, met barzerez diloh…»
«N’eus haroz ebed, (e-barzh Nomenoe, Oe !) pe gentoh pep hini a zlefe mond da haroz.» «Hogen ne heller hen ober, pa ’z eur Bretoned, heb en em veska gand ar Vreiz a-vemdez, heb heh ensila ennoh pe teuzi enni.» «Tonket eo deoh en em zivrezonekaad hoh-unan ma ne glaskit ket beza Breizad penn-kil-ha-troad da genta, heb selloud ouz ar politikerez, ar hevredigezel, an ekonomiez, ar gredenn, heb selloud ouz an diaoul hag e lost…» pezh a c’hellfer envel «an nomenoegez.»
«…Nomenoe eo tonket dezhañ koll e anv diwar e dreh e-unan kement ha ma ya hemañ dreistañ. Ne hell beza treh ebed ma ne gemer ket perzh ennañ ar bobl ha dreist-oll ar re baour… a zalh o roueelez vreizad en o hreiz.» «stourmerien goz ar brezel ha stourmerien a-bep-amzer ar peoh war eun dro da ziazeza Breiz Nevez.»
Berr eo an hent etre brogarouriezh vreton ha chaovinegezh c’hall. Diforc’h ebet etre Jeanne d’Arc ha Nomenoe, etre mojenn ar Gelted ha mojenn ar «Goloaied». N’ int nemet handerc’hadoù a venn desachañ tud da heul ur stuzegezh ren. Diaes tizhout d’ an hollved, d’ an istor, d’ ar politikaat, d’ an arz (kalvezañ-trehontiñ) gant seurt proviñsegezh eus an dezevout, mojennoù mac’h daou e degouezh ar vreizhkarourion a zo heñvel poch ouzh drouized Gorsedd Digor pintet war un «dolmen kartoñs», ur c’hinkladur c’hoariva.
Ne c’hell ket Per J. Helias komz diwar-benn skridoù Jakez Riou hep keuziañ d’ e vuhez verr ha d’ ar pezh en dije gallet ober. Graet en deus kalz Jakez Riou. Pezh a ra diouer eo al labour n’ o deus ket graet an dud niverus deuet war e lerc’h betek bremañ.
Ur burzhud, hervez Helias, eo bet da Jakez Riou bezañ deuet a-benn da ezteurel «nerzh ha from» eus «danevelligoù ken dister» gant «ur yezh boutin», pezh a oa «azonoù un arz uhel». Kement-se e bed Per J. Helias, peogwir n’ eo ket dister «danevelligoù» Jakez Riou, ha n’ eo ket boutin o yezh. Ur yezh saourus, resis ha kempoell a zeu gantañ. Reiñ a ra buhez da dudennoù e bezhioù c’hoari ha d’ e skridoù.
E bed Per J. Helias bepred «ne c’hell ket tremen (Jakez Riou) hep brudañ perzhioù a-ouenn ar vretoned.» Zoken e zoare skrivañ zo breizhek : «Verv ha lusk zo breizhek» «keit ma ra heug d’ ur Breizad a ouenn vat un arboellerez re striz».
Ar skrivagner a ranke en em dennañ diouzh e «bez tamm deskadurez klasel ha dont da vestr war ar yezh evit e «servicha» gwelloc’h, «ober enor d’ ar brezhoneg». E labour a oa kendeurel da veurdez ar brezhoneg.
Ar brezhoneger a vefe benveg d’ ar brezhoneg ha n’eo ket ar brezhoneg benveg d’ ar skrivagner ? Ha ne vefe ket stag ouzh mojenn ur yezh pobl divarvel, digemm adal deizioù kentañ an denelezh ? Ha n ‘eus ket aze ur heklev d’ ar vrogarouriezh chaovin kelennet gant skol ar republik ?
«An afer all a oa da zerri e ziskouarn ouz ar hanmeul ne vanke ket d’ ober digemer, er mareou-ze, e bandennig ar vrezonegerien vriz-desket, d’ an disterra brechenn skrivet e brezoneg.»
Ret e vefe bet da Per J. Helias adlenn pezh a skrivas Youenn Drezen a-zivout e vignon e-barzh Gwalarn. Gwalarn a oa al lec’h nemetañ, koulz lavarout, ma c’halle Jakez Riou kavout un dezvarn war ar pezh a skrive, ar vandennig vrezhonegerion-se.
Hiziv an deiz avat nag a vrammoù brezhonek zo embannet digudenn dre ma vezont brezhonek. N’ int nemet hekleviñ ouzh an embannadurioù gallek…
Hervez Per J. Helias ez eo perzhioù naturel poblañs Vreizh a zo displeget dimp gant Jakez Riou.
«E-doug ar farsadenn dija (e-barzh Nomenoe, Oe !), ema ar henteliou o tond er-mêz». «Kudenn an haroz ’ni eo a zo stignet amañ gant hini eur seurt brogarouriez.» «Ar vrogarouriez, petra eo an dra-ze ?» «…gant al luadenn fals-istorel-ze, Jakez Riou a glask splannaad dizamant kantvedel ar Vretoned e-keñver o flanedenn. Tud ar bobl ne zoñjont nemed en o zammig aferiou gwenneien, ar renkadou pourvezet en em ro da jom e gwazoniez dre ma ’z int dalhet gant an aotrou en o gwiriou-dreist. Nag ar re-mañ nag ar re-ze n’ en em gav lakeet da golonidi.»
«Abaoe ma kaver tud da stourm evid Breiz hag he zu, ar wirionez a ra deom lavaroud n’ int ket bet klevet aliez gand ar bobl, n’ int ket bet harpet ken aliez c’hoaz gand ar re halloudeg.»
Breizhiz ne c’hallint kemer hent ar rezid nemet diouto o-unan, gant pe hep brezhoneg, gant pe hep an dud a gred e labouront evito o kinnig dezho ur Vreizh vojennek. Ret dezho dibab ur gumuniezh denel azas da vont gant an hent, pe chom e dalc’h un diuzad renerion evel holl boblañsoù ar bed, gallegerion pe vrezhonegerion e vefent.
Jakez Riou zo mil bell diouzh ar vrogarourion pa skriv. Tudenn Nemenoe ar pezh c’hoari zo ur pik goulennata. N’ eus nemet an tudennoù o deus dilezet pep tra a c’hell dougen ur bed nevez. Yaouankizoù Gwalarn o deus kimiadet diouzh kealiadurezh Breiz Atao. Kimiadet o deus ivez diouzh ar stuzegezh ren gallek. Lakaet o deus brall er vrogarouriezh. Sevel goulennoù a oa yac’h ha ne vire ket outo da vont gant o hent, daoust pegen diaes e oa.
Keuzius eo gwelout hiziv e tistro kalz tud d’ ur saviad rakwalarnek, pe e stumm ar vrogarourion gozh, Helias da skouer, pe o klask adsevel Gwalarn adal un dezevout rakwalarnek mirelour.
Penaos adskoulmañ gant degasadennoù Gwalarn ? Penaos o lakaat da werediñ ? Gant piv e vo graet ? Barzhed ? Prederourion ? Armerzhourion ? Skiantourion… Kalz kempleshoc’h eo saviad ar vro-mañ hiziv eget e deroù an ugentvet kantved. Pinvidikoc’h ivez.
Pe skor e vo d’ an dud ar gened hag ar blijadur legadet gant skridoù Jakez Riou ?
