Emeur e bed an arvestoù. Pep tra zo digarez da lakaat skeudennoù dirak fri an dud. Un den a zeu e-kreiz ar c’hoari, an hini nemetañ o buhezañ an darvoudoù, o lakaat e vuhez en arvar. Siwazh, n’ eus plas ebet er gevredigezh veveziñ d’ an dud na glaskont nemet bezañ eus an denion.
C’hoarzhin a reer, mousc’hoarzhin, minc’hoarzhin a feur m’ en em zispleg an drama dirazomp. Pa c’hell un hinienn paket er bed-mañ emouezañ ouzh ar pezh a zo direizh, droug, ez adkemer buan hent ar sodelloù, hent e asiedad boued, pa c’hell. Truez ebet evit ar re a fell dezho kompren.
Savet brav eo ar film.
Dudius e tlefe bezañ ar film-se d’ an dud a soñj e vo graet ur plas dezho dindan ren ar varc’hadourezh. Disoñjal a reont ez int marc’hadourezh er bed-mañ, traken. Pe e savont ur bed all, pe ne vint netra. Aesoc’h neuze da bep hini sevel ul lochenn glet en dro dezhañ, labour, tiegezh, kornbrogarouriezh…
Gwelet ’m eus dre zegouezh ar film American pastoral, gant Ewan McGregor, Stadoù-Unanet, 2016. Ar filmoù war skramm ar skinwelerezh n’eo ket filmoù. Nemet ul louzoù da lakaat da dremen ur vuhez divlaz n’ eo ken seurt skramm. Azezet ’m eus dirak ar benveg da lazhañ un tamm buhez en dije gallet bezañ ken prizius, ha gwelet ’m eus dre zegouezh skeudennoù kentañ American Pastoral. Ne ouien netra diwar-benn ar film. Ne anavezen ket titl ar film zoken, ha nebeutoc’h c’hoazh dremmoù an dremmourion. Ur souezhadenn eo bet. Ur feulster didrouz a strilhe diouzh ar film, hini ar gevredigezh ma vevomp, a zistruj milionoù a dud war o femdez, a vagadoù, pe hinienn ha hinienn o kas skeudennoù heugus en o ziez dre ar skramm milliget. Dinoaz eo an distruj. Plarik e tegas ar media dirak daoulagad an dud elfennoù marvus, pa ne soñjent nemet kenderc’hel gant ur bed a gredent madelezhus. Labour an denion zo deuet e gouloù da wellaat bepred ar bed, da reiñ d’ an dud ur vuhez pinvidik, da zizoleiñ bepred muioc’h a gened, a garantez… Nann erfin ! Feulster a vez krouet bemdez betek e kreizig madelezh an dud dallet gant ar mad a soñjont ober. Betek ar penn e kredo tudenn an ozhac’h dont a-benn da ratreañ torfed ar gevredigezh ha kendeurel d’ he derc’hel en e blom. Goût a oar eo huñvreal a ra. Goût a oar ez a da get ar bed kozh hag e huñvreoù. Kaer a vo dezhañ herzel ouzh distruj he merc’h ne c’hello ket adtapout he buhez laeret. Feuls eo ar film, ha kaer evel ar vuhez gant he dislavaroù, gant an holl brenestroùigoù digor war dremmwelioù estlammus. E-kichen niver brasañ ar filmoù a zislonk ar skramm hiniennel santel eo film Ewan MacGregor unan eus an ezreolderioù a ra eus ar filmoù un arz hag eus ar skinwel ur benveg talvoudus daoust a vezañ arvarus.
Lennet ‘m eus ar ger teulfilm war ar blog Soubenn ar geek. Da lavarout berr an aozourez a hañvale bezañ bet dipitet gant ur film na oa ket un teulfim pa soñje dezhi e vije bet unan. Dedennet eo bet va evezh gant an enebadenn voas graet etre fiction ha documentaire. Hag e oa talvoudek an anvadoù-se ?
Da gentañ, petra eo ar ger-se, teulfilm ? Ur ger a zo bet savet da reiñ ar galleg documentaire e brezhoneg, ha lakaet en e gichen ar ger faltazi evit ar galleg fiction. An documentaire n’ eo ket un teul (galleg document) avat, hogen ur film a gelenn traoù. Eus ur roll film a-raok ma vefe bet labouret warnañ e c’hellfe bezañ graet un teul. Koulskoude, daoust a vezañ bet savet hep dremmourion, er-maez eus ur studio (ha n’ eo ket gwir bepred) skeudennoù un teulfilm zo bet dibabet, saeret, da ginnig un dra pell diouzh darvoudoù gwerc’hel, zoken ma ra dave dezho. N’ eo ket un teul, pe evel forzh peseurt film e c’hell bezañ arveret evel teul en un degouezh resis. Ar ger teulfilm zo un tamm mat diresis ha savet diouzh stumm ar galleg hep derc’hel kont eus ster ar gerioù teul pe documentaire. Ar ger faltazi zo ken pell all diouzh ar galleg fiction. Klotañ a ra e ster gant ar galleg fantaisie. Setu c’hoazh ur ger dibabet war ar prim.
E-barzh Geriadur ar Mediaoù, PREDER, 2000, gant Guy Étienne eo bet kinniget ober gant ar ger faltazi evit ar galleg fantasie, saozneg fantasy. Kalz poellekoc’h, reishoc’h ha blizidikoc’h eo an dibab. E-barzh Geriadur ar Mediaoù eo bet kinniget ivez kevatalioù brezhonek d’ ar gerioù documentaire ha fiction. Roudoù eus al labour graet da sevel ar gerioù a gaver e-barzh LAVAR 13, PREDER, 2000, p. 236, KIS 667, Hanc’herieg an arvestoù XIII, reportage, documentaire, fiction. A-zivout «documentaire» eo skrivet : «Amkan ar filmoù eus ar seurt eo ledañ deskadur, kelenn : un dalvoudegezh skiantel ha diougonadel o deus.» An aozer a ginnig sevel ur ger diwar ar brezhoneg doazh eus ur stumm gwenedeg duah o kaout en e orin al latin dŏcĕokelenn, deskiñ, diskouez : kendoazhañ. A-zivout fiction e lenner : «Handerc’hañ zo sevel ur film gant ur mod derc’hañ o neptuiñ an durc’hadur d’ an draelezh : lusket eo gant an dec’hmegañ. Tra ma’z eo pal an darouezer pe ar c’hendoazher denotañ unvezioù pe rumennoù, n’ eus eno evit an handerc’her nemet araezioù – evitañ kefridi an denotañ zo bezañ gouskor d’ ar c’hennotañ : darvezadur ur romant, ur pezh c’hoari, ur film, evitañ da vezañ a furm gant an darvoudoù gwerc’hel, zo ur sigur da zispakañ un niñv hag an niñv e unan, evitañ da vezañ a gemez gant niñvoù ha kenniñvoù ar gedvuhez, a ro digor d’ ur bed digent, kevannezus evitañ da vezañ handerc’hat.»
Deurus eo an elfennoù degaset gant Guy Étienne hag evel boazh e sellont en tu all d’ an dachenn ma ‘z int bet savet.
Rummañ ar seurtoù filmoù zo tidek avat ha distremenet adal ar skeudennoù kentañ a zo bet filmet gant ar c’hameraoù kentañ. Ret e vefe studiañ an arbennoù o deus kaset tud da sevel seurt rummoù. Ma kemeromp filmoù Sergueï Eisenstein (Al lestr hobregon Potemkine, 1925) ha Dziga Vertov (An den e gamera, 1929) e derou an 20t kantved en SSSR, eo diaes lakaat un troc’h kren etre o oberennoù. Koulskoude, unan a ya da filmañ an dud, an all a film dremmourion. Gant an daou avat an denotañ zo gouskor d’ ar c’hennotañ. Vertov hag Eisenstein a film o daou gant o soñj d’ un denelezh gwelloc’h. Dezerc’hañ a reont buhezañ an dud a c’houzañv ur mare eus o istor gant ar spi da gaout dirazo ur bed reishoc’h, tud a gred tapout krog en o buhezañ. Ned eo ket an daou aozour hep bezañ intret gant arvarioù, gant ur sell hiniennel war an darvoudoù a vuhezont, ha kement-se a lakaont e stumm skeudennoù ha niñvoù, istorioù, ha n’ eo ket e stumm un dezerc’hañ eus ar werc’helezh. Filmoù Vertov n’ int ket frouezh un denotañ nemetken, n’ int ket kendoazhañ. An daou a gont un istor n’ eus ket anezhañ er werc’helezh, en ur stumm a zo un digor war ar bed. An dud a welfe, pe e filmoù unan, pe e filmoù egile, ur arvez diougonadel a chomfe berr war ar film o deus gwelet. Gant an daou koulskoude e oa bet goulennet gant dalc’herion ar galloud politikel diougonañ, kelenn ar yoc’hoù. O daou o deus savet filmoù a zo un niñv enno o-unan, daoust ha bennozh da niñvoù ar werc’helezh. Niñvoù an handerc’hañ n’eus ket anezho hep niñvoù ar werc’helezh ha kement-se e stummoù ken kozh ha marvailhoù al lennegezh teodel. Iskis ne welfe an dud nemet faltazi er marvailhoù ha gwirionez en istorioù kinniget dezho bemdez er media.
Arvarus eo er stuzegezh ma vevomp ober un troc’h etre seurt rummadoù. Bemdez Doue e vag ar stuzegezh veveziñ an dud gant istorioù, handerc’hennoù. A-bouez eo neuze diskouez penaos eo ar prezegennoù, ar c’homzoù klevet bemdez er media, ar skeudennoù, ar filmoù, kement a istorioù, a handerc’hennoù un tamm mat pell diouzh ur werc’helezh bennak. Ezhomm hon eus adkemer krap war hon buhezañ, war an handerc’hañ. Pa lavaran «hon» buhezañ eo peogwir e soñjan n’ eus hent ebet d’ an denelezh diouzh tu ur salvidigezh hiniennel. Ne c’heller hepkoriñ an trapoù a zo er yezh gourlakaet dimp evel forzh peseurt bitrakoù gwerzhet er gourleurioù nemet dre ur c’henlabour.
